Verslag van de vergadering van 11 april 2023 (2022/2023 nr. 26)
Status: gecorrigeerd
Aanvang: 16.30 uur
Mevrouw Faber-van de Klashorst (PVV):
Ik ben zover. Dank u wel, voorzitter. The party is over en de Groningers zitten met de kater. De opbrengsten van honderden miljarden euro's van een van de grootste gasbellen ter wereld zijn voor een groot deel in rook opgegaan. Zo'n 85% is verbrast door de bestuurders van de graaigeneratie voor leuke dingen voor de mens en het propageren van het socialistisch gedachtegoed. The Economist noemde dit dan ook "the Dutch disease". Goed, er ging ook wat naar de Betuwelijn, dat nog steeds een doodlopend spoor is, en het Fonds Economische Structuurversterking. Ook dit fonds schoot zijn doel grotendeels voorbij. Volgens het Cultureel Planbureau droeg het merendeel van de projecten niet bij aan de maatschappelijke welvaart. Gepamperd door riante uitkeringen zakte niet alleen de arbeidsmoraal voor een deel in, maar ook de Groningse bodem. Gebouwen van bewoners en bedrijven liepen schade op, variërend van licht tot zwaar. Vooral de zware schade leidt tot dusdanige onveilige situaties dat een grote groep Groningers niet meer thuis kan wonen, maar moet bivakkeren in een wisselwoning. Dan lopen ook nog de schadevergoeding en de versterking van gebouwen verre van soepel, doordat de NAM er een zooitje van heeft gemaakt.
Onder politieke druk komt de staatssecretaris nu met een voorstel om de versterking van de gebouwen eens goed op de rit te zetten. Het wetsvoorstel staat bol van allerlei procedurele constructies en betrokken organisaties. Er is amper een touw aan vast te knopen. Het is dan ook niet verwonderlijk dat een groot deel van de totaal geschatte versterkingskosten opgaat aan uitvoerings-, opname- en beoordelingskosten. De staatssecretaris wil al die kosten gaan verhalen op de NAM, die nu al tegenstribbelt.
Voorzitter. U moet er niet vreemd van opkijken als de belastingbetaler gaat opdraaien voor het bacchanaal veroorzaakt door de graaigeneratie. En de gedupeerde? Die zit midden in het krachtenspel. Blijkbaar is de staatssecretaris zich ook bewust van de ingewikkelde procedures die kunnen leiden naar ellenlang juridisch gesteggel. Het is niet voor niets dat de staatssecretaris de gratis rechtsbijstand voor de gedupeerde heeft begrensd. Om de zaken in goede banen te leiden, krijgt de eigenaar van een woning een vaste begeleider toegewezen door de Nationaal Coördinator Groningen, die de eigenaar gedurende het proces bijstand verleent. Dat is wel nodig, want voordat je het weet, beland je tijdens het versterken van je huis in een of ander gemeentelijk duurzaamheidsproject, breken ze je straat open voor een warmtenet en dragen ze je cv-ketel het huis uit. De staatssecretaris wil namelijk tegelijkertijd in samenwerking met de gemeenten de Klimaatagenda uitrollen. Alsof het versterken van de gebouwen al niet complex en duur genoeg is. De Groningers willen gewoon in een veilig huis wonen. Dat hoort de prioriteit te zijn.
Ook de Raad van State acht het van belang dat de versterking van onveilige gebouwen voorgaat op andere maatschappelijke belangen en bestuurlijke afwegingen. Is de staatssecretaris het eens met de Raad van State? Graag een reactie.
Voorzitter. De staatssecretaris komt nu met een publieke aanpak die wettelijk wordt verankerd. Hierdoor wordt de NAM niet meer belast met de organisatie van de afwikkeling van de schade en de versterking van de gebouwen. De Raad van State geeft aan dat het redelijk is dat de NAM ook de kosten draagt. Het kabinet geeft heel stoer aan dat er streng op wordt toegezien dat alle kosten die bij de NAM in rekening kunnen worden gebracht, ook in rekening zullen worden gebracht. De mogelijkheid dat discussies met de NAM hierover uitmonden in juridisch gesteggel, is heel reëel. Het kabinet zal zich daarop voorbereiden en geen juridische middelen onbenut laten. Maar ja, rekeningen versturen is iets anders dan rekeningen daadwerkelijk innen. Je kan de kosten gaan verhalen, maar dan moet er in de toekomst ook wat te halen zijn, want de inkomsten van de NAM lopen terug en de kosten lopen op. Dat is ook terug te zien in de afdrachtensystematiek aan de Staat. Deze zou niet meer houdbaar zijn op basis van de opbrengst van de gaswinning en zou verschoven worden naar op basis van de winst. Deze verschuiving heeft grote gevolgen voor de afdracht van de NAM aan de Staat. Kosten die de Staat verhaalt op de NAM, gaan immers van de winst af met als resultaat dat de overheid en dus de belastingbetaler het overgrote deel van de kosten zelf betaalt.
Hoe lang gaat de NAM nog bestaan? Opvallend is dat Shell haar 403-verklaring heeft ingetrokken, waardoor zij niet meer hoofdelijk aansprakelijk is voor de schulden uit rechtshandelingen die door de NAM zijn aangegaan na 8 juni 2017. ExxonMobil heeft trouwens nooit een dergelijke verklaring afgegeven. Wel hebben beide oliemaatschappijen verplichtingen op zich genomen die aansprakelijkheid met zich meebrengen en vastgelegd zijn in het akkoord op hoofdlijnen. Daarin is onder andere vastgelegd dat de NAM een half miljard euro bijdraagt aan de regio en dat Shell en ExxonMobil, ondanks dat de NAM eigenaar is van het Groninger gas, afstand zullen doen van eventuele vorderingen op de Staat in verband met de gasreserves in het Groninger veld die niet gewonnen zullen worden. De verwachting is dat 450 miljard kuub in de grond achterblijft. Oliemaatschappijen zijn geen filantropische instellingen, maar commerciële bedrijven. Daar is op zich niets mis mee. Dit wetende, rijst de vraag: wat krijgen zij hiervoor terug? Graag een reactie van de staatssecretaris.
Voorzitter. Er is overeengekomen dat de NAM altijd blijft betalen voor alle schade en versterking van de gebouwen. Daartoe bieden Shell en ExxonMobil garanties. Echter, een garantie is geen wettelijk bepaalde vorm. De inhoud daarvan wordt bepaald door de tekst van hetgeen is gegarandeerd. Wat die garanties inhouden, weten wij niet. De details zijn namelijk weggelakt. Aan wie en wanneer de garanties worden verstrekt, blijkt niet uit de tekst die ik kan lezen. Wel meldt Steef Bartman, advocaat, emeritus hoogleraar ondernemingsrecht en hoogleraar aan de Universiteit Maastricht, in dagblad Trouw dat de garanties slechts tijdelijk zijn. De garanties van de oliemaatschappijen gelden tot de beëindiging van de winning uit het Groningenveld of uiterlijk 1 januari 2035. Hoe eerder de winning eindigt, hoe eerder de garanties dus aflopen.
Maar hoe zit het bijvoorbeeld als de NAM verkocht wordt? Het persbureau Reuters meldt dat de beide oliemaatschappijen de NAM in de etalage hebben gezet. De verwachte opbrengst is volgens Reuters 1 miljard euro. De directeur van Shell Nederland, Marjan van Loon, geeft in de media aan: "Wij hebben met de overheid de afspraak dat Groningen dicht gaat. We gaan nu aan tafel voor afspraken over hoe we dat netjes afhechten. Als de overheid zegt dat ze Groningen open wil houden, moet ze dat maar regelen. Wij gaan niet meer de verantwoordelijkheid nemen. Wij gaan dicht." Hieruit kun je concluderen dat Shell en ExxonMobil er de brui aan gaan geven, dat de inkomsten opdrogen en de garanties van korte duur zijn. Is de staatssecretaris het eens met deze conclusie? Hoe gaat de NAM dan voldoen aan de financiële verplichtingen? Graag een reactie van de staatssecretaris.
Met wie gaat de overheid het regelen als zij toch het Groningenveld open wil houden? Het is moeilijk voor te stellen dat een eventuele koper, die dan de nieuwe eigenaar van de resterende honderden miljarden kubieke meters gas wordt, deze laat zitten. In hoeverre is een eventuele nieuwe eigenaar verplicht om de garanties over te nemen? En in hoeverre staat de verkoop van de NAM het winnen van het gas uit het Groninger veld in de weg? Graag een reactie van de staatssecretaris.
Voorzitter. Dan de rol van de overheid. In eerste instantie vraag je je af waarom de overheid ertussen gaat zitten. De NAM bestaat immers uit de aandeelhouders Shell en ExxonMobil, die de veroorzakers lijken te zijn van de ellende. Ondertussen is wel duidelijk geworden dat de rijksoverheid continu aan tafel zat en medeverantwoordelijk was voor het gevoerde beleid. Dat was immers ondergebracht in de Maatschap Groningen. In die maatschap waren vertegenwoordigd: Shell, ExxonMobil en de rijksoverheid. De overheid wist precies wat er speelde en legde de oliemaatschappijen geen haarbreed in de weg, zodat zij door konden gaan met het oppompen van gas.
Na de zware aardbeving in Huizinge, op 16 augustus 2012, kwam het Staatstoezicht op de Mijnen met het advies om de gaswinning zo snel mogelijk te verminderen. Dit omdat de aardbevingen krachtiger konden worden, met mogelijk dodelijke slachtoffers tot gevolg. Het Staatstoezicht op de Mijnen wilde dan ook een betere risicoanalyse van de NAM, ook bij een lagere gasproductie. De NAM weigerde dat en werd daartoe niet gedwongen door de Maatschap, waar ook de overheid aan tafel zat. Uit de notulen van de vergaderingen, waar topambtenaren van Economische Zaken, een topman van Shell, een topman van ExxonMobil Benelux en een topman van Energiebeheer Nederland aanwezig waren, blijkt dat overheidsfunctionarissen grote moeite hadden met de opstelling van het Staatstoezicht op de Mijnen. Een topambtenaar besloot zelfs om de minister nog maar eventjes in het ongewisse te laten. Binnen de top van het ministerie werd zelfs gezocht naar de mogelijkheid om het Staatstoezicht op de Mijnen buitenspel te zetten. Een andere veiligheidsdeskundige, een professor, werd ingehuurd, die met minder verontrustende voorspellingen op de proppen kwam. Die pasten beter in het ministeriële straatje en werden dan ook omarmd door Economische Zaken. Ondertussen was de sfeer tussen de NAM en het Staatstoezicht verziekt en werd de gaswinning niet minder, maar meer. Ook in dit geval is minder beter dan meer.
Voorzitter. Ik rond af. De oliemaatschappijen en de Nederlandse Staat hebben miljarden verdiend aan het Groningse gas. Op zich hoeft daar niets mis mee te zijn, als men maar niet de belangen van de Groningers uit het oog had verloren. Echter, kritische geluiden werden bewust op een zijspoor geparkeerd. Daar heeft ook de rijksoverheid een zeer kwalijke rol in gespeeld. Men wist precies wat er speelde en liet tegen beter weten in de oliemaatschappijen doorgaan met de gaswinning. En de Groningers? Zij werden jarenlang genegeerd en aan het lijntje gehouden.
Hun geduld zal nog veel verder op de proef worden gesteld door het versterken van de gebouwen te combineren met het uitrollen van de Klimaatagenda. Dat zal de zaak nog meer vertragen en daarmee de kans op het verhalen van de schade op de NAM verkleinen. De garanties van de oliemaatschappijen kunnen weleens van korte duur zijn.
Groningers zijn een nuchter volk. Zij kunnen al die ingewikkelde procedures missen als kiespijn. Zij willen gewoon in een veilig huis wonen, zonder al die misère. Maar de verwachting is dat de ellende komende jaren nog lang niet over is. De enquêtecommissie geeft aan: "Als de gaswinning volledig gestopt is en Shell en ExxonMobil besluiten de NAM te ontmantelen, bestaat de reële kans dat het nog moelijker zal worden om de toekomstige schades te verhalen". De vraag rest dan: wie gaat er voor de kosten opdraaien? Graag een reactie van de staatssecretaris.
Voorzitter. Tot zover. Dank u wel.
De voorzitter:
Dank u wel, mevrouw Faber-van de Klashorst. Ik geef nu het woord aan meneer Pijlman namens de fractie van D66.